In Groot-Brittannië zouden er na Nieuwjaarsdag 2000 vijftienhonderd doden vallen – als de Britten vanaf nu niets meer doen aan het millenniumprobleem. Dat heeft een adviesbureau uitgerekend. Datzelfde adviesbureau helpt nu de Nederlandse ziekenhuizen voorkomen dat op D-Day de hartbewaking of de beademing stopt bij patiënt X.
In de Nederlandse ziekenhuizen zit de schrik voor het jaar 2000 er goed in, zij het wat laat. Onder een strakke regie gaat de stofkam door de computers, met steun van het Millennium Platform Zorg. Want een ziekenhuis is kwetsbaar. Je moet er niet aan denken dat patiënten overlijden door falende apparatuur, als gevolg van die vermaledijde zwerm ontelbare foute datumveldjes.
Het zou waarschijnlijk de eerste keer zijn dat apocalyptische onheilsverwachtingen aan het einde van een millennium werkelijkheid worden. Alleen komt de dood dan niet van kometen en andere tekenen aan het firmament, maar uit het binnenste van een ziekenhuis: de automatisering.
Fase 1 van het rampenplan ‘bewustwording op gang brengen’ is ruimschoots bereikt. "Onze aansprakelijkheid dwingt ons eenvoudig om elke leverancier aan te schrijven", zegt Jaap Martens van het Streekziekenhuis Meppel.
Vooralsnog hanteert de sector een lieflijk poldermodel in zijn contacten met de informatica-leveranciers. Het operatiemes van juridische stappen wordt nog niet geslepen, maar ligt wel alvast klaar.
Ir. C.A. Distelbrink is Hoofd Dienst Instrumentatie en Informatieverwerking (DII) van het Sint Antonius Ziekenhuis in Nieuwegein. Het ‘Sint Antonius’ is tot pilot-project uitgekozen, met een ‘quick scan’ eind november vorig jaar, omdat het met zeshonderd bedden en zo’n twintig medische specialismen goed model kon staan voor andere ziekenhuizen.
"We hebben met z’n allen te lang de houding gehad van ‘dat millenniumprobleem doen we wel even’. Nu, op de valreep, hebben gebruikers en leveranciers elkaar hard nodig. Dat staat voorop. Ook voor ziekenhuizen. Juridisch ruzie maken doen we pas als tweede stap. Ik heb trouwens bij Nederlandse leveranciers nog niet de argwaan wekkende reactie gemerkt van ‘we gaan nu even failliet, en komen straks weer terug’."
Iedere leverancier met wie dit ziekenhuis de laatste twee jaar contact had, heeft inmiddels een algemene brief ontvangen. Dat waren er vijfhonderd. De antwoorden worden nauwkeurig bijgehouden. Wie niet reageerde, kreeg nog een brief. Pas bij hardnekkige zwijgzaamheid komt het mes van juridische dreiging op tafel.
Intensive care en hartbewaking
Een modern ziekenhuis is een maatschappij op zich; apparatuur en nog eens apparatuur. De operatiekamers staan er vol mee. "We zijn er echt van afhankelijk, van intensive care tot factureren en salarisadministratie."
Een daadwerkelijke oplossing is juist voor ziekenhuizen urgent, omdat er zoveel gewerkt wordt met ‘embedded software’. Probleem is daarbij niet de redelijk makkelijk op te sporen foute software-programmering, maar: echte datumchips, in de hardware. Michiel Elsinga (projecteider ziekenhuizen MPZ, Millennium Platform Zorg): "Het ultieme millenniumprobleem van een ziekenhuis is: één, dat het vaak om chips gaat; twee, dat het om datumchips gaat; en drie, dat je zonder meer de leveranciers nodig hebt om te weten of de apparatuur ‘fout’ is. En zo ja: hoe. Maar zij weten het vaak zelf ook niet. Hoe spoor je foute datumchips op, als een computer in Taiwan gemaakt is, in Rusland in elkaar gezet, en via Oost-Europese tussenhandel aangeleverd?"
Het probleem wordt nog gecompliceerder als in twee identieke apparaten, uit hetzelfde bouwjaar – soms zelfs met dezelfde serienummers – in januari een datumchip zit, geleverd door fabrikant A, en in februari door fabrikant B. Kom er dan maar eens op tijd achter… "In dit soort gevallen moet je echt achter de schotten van een apparaat kijken. Via de programmatuur ontdek je het niet."
Er is nog een derde reden voor millennium-angst in het ziekenhuis: juist in ziekenhuizen kan bepaalde apparatuur niet gemist worden. Ook niet heel even. "Sommige chirurgische apparatuur is uniek in Nederland. De specialisten kunnen niet zonder. Een concreet voorbeeld is een apparaat waarmee je heel precies kunt opereren, op een microscopisch oppervlak. Specialisten staan zo’n ding natuurlijk het liefst nooit af, ook niet om even te testen. Te kwetsbaar om zomaar uit handen te geven. Het risico dat het niet in goede staat terugkomt, is niet denkbeeldig."
Kosten schoonmaakactie
Het prijskaartje dat PA Consulting Group aan de onafwendbare schoonmaakactie hangt, is schrikbarend: 30 miljoen gulden per ziekenhuis, in het slechtste scenario. Elsinga (MPZ): "De totale kosten zijn moeilijk te schatten, want we weten nog niet precies hoe omvangrijk het probleem technisch eigenlijk is. Er worden bedragen genoemd van 3 miljard gulden: dertig miljoen keer honderd ziekenhuizen. Dan hebben we het dus nog niet eens over de achthonderd andersoortige instellingen, zoals verpleeghuizen en revalidatiecentra. Daar speelt het millenniumprobleem ook, zij het in mindere mate. Het gaat de begroting van de minister in elk geval ruim te boven." Elsinga raadt aan om niet te lang stil te staan bij de hoge bedragen, maar eerst aan de slag te gaan.
Het Nieuwegeinse ziekenhuis dat Distelbrink onder zijn hoede heeft, spint garen bij de uitverkiezing tot proefproject. Dat betekende een relatief snelle start. Distelbrink: "Amper een week nadat we waren aangewezen, hadden we al een soort zeepkist-bijeenkomst, met alle leidinggevenden uit het hele ziekenhuis. Dat gaf een enorme ‘kick-off’."
Zijn er ook ‘sufferdjes’ in de klas? Ziekenhuizen waar ze nu toch echt eens iets moeten gaan doen aan dat millennium-probleem – en waar je dus op Oudejaarsnacht 1999 maar beter niet kunt terechtkomen?
Dat wil Elsinga niet zo zeggen. "Maar je zult als ziekenhuis nooit op tijd klaar zijn, als je het schoonmaken van computers opvat als iets, wat je kamer voor kamer kunt doen. Je moet prioriteiten stellen." Het mag duidelijk zijn waar de prioriteiten van een ziekenhuis liggen: op kritieke afdelingen als intensive care en hartbewaking.
Opvallend is de cruciale rol van Internet. "Voor technische vragen verwijzen we standaard naar FHI, de Federatie Het Instrument. Dat is een bundeling van branche-verenigingen uit de hele IT-industrie. Leveranciers kunnen van FHI gebruik maken als doorgeefluik, om de testresultaten van hun eigen producten op Internet te zetten. Op deze manier hopen we ook de patiënten gerust te stellen."
Distelbrink: "Inmiddels sijpelen er kriskras op de aardbol testresultaten door. Australië heeft een goede millenniumclub, gesponsord door de overheid. Ze hebben een heel leuke Internet-site met testresultaten. Voorbeeld: een bepaald type patiëntenmonitor blijkt millenniumbestendig te zijn als ‘stand-alone’-apparaat naast het bed, maar binnen het ziekenhuisnetwerk, gekoppeld aan de centrale bewaking van alle monitors problemen te geven. Die kennis kunnen wij meteen toepassen."
Wees vooral eerlijk
Het Millennium Platform Zorg ondersteunt het management van zorginstellingen zoals ziekenhuizen, en stuurt documentatie toe. Ook houdt het MPZ bij wat er is ontwikkeld aan mogelijk juridisch relevante stukken, in de communicatie met leveranciers.
"Wij dringen vooral aan op eerlijkheid. Als men zich verbergt, komen we nooit achter de werkelijke stand van zaken. Het is niet onze insteek om per se de namen te weten van zorginstellingen die niet snel meewerken. Alsof we de boodschapper van slecht nieuws zouden vermoorden, zoals ze in de Klassieke Oudheid deden."
"In het algemeen geldt: je moet niet wachten maar doen", zegt ook Distelbrink. "En wat je doet, moet je systematisch doen. Als je overal tegelijk aandacht aan geeft, verdrink je erin. Daarbij kan ik het belang van goede documentatie niet genoeg benadrukken."
Projectleider Michiel Elsinga is een man van wikken en wegen, de laatste tijd. "Of alles naar wens verloopt, dat weet ik niet. Deze bewustwording had een paar jaar eerder moeten beginnen. Maar zolang men zijn taak beperkt tot de kritieke functies moet een oplossing nog haalbaar zijn. De totale doorlichting van een ziekenhuis is, heel misschien, ook nog mogelijk. Maar dat heeft zeker geen prioriteit meer."
Voor ziekenhuizen geldt bij uitstek het woord van Napoleon: als je een stad op zijn sterkste punt hebt ingenomen, heb je de hele stad overwonnen.
Pacemakers en liften
‘Sint Antonius’ in Nieuwegein heeft al een centraal meldpunt, voor zowel patiënten als specialisten. "Daar bellen mensen naartoe met zinnige vragen als ‘blijft mijn pacemaker het straks wel doen", vertelt Distelbrink. "De man die dit vroeg, kon ik geruststellen. Een zotte vraag was het niet, want in zo’n pacemaker zit van alles, en de patiënt kan dat niet precies inschatten. Ons is gebleken dat er in pacemakers geen datumfuncties zitten. Maar bij de apparatuur waarmee pacemakers geprogrammeerd worden, zijn ons wel degelijk een aantal datumproblemen bekend."
De pacemaker staat trouwens in de top-drie van ‘meest tot de verbeelding sprekende ziekenhuisvoorbeelden’. De andere twee zijn ‘de infuuspomp’ en ‘de lift’. "In elk ziekenhuis zwerven ontelbaar veel infuuspompjes. Het gros heeft geen datumveld. Dat scheelt. Maar het is wel een goed voorbeeld om de kritieke situatie duidelijk te maken. Zo werken de media nu eenmaal."
Ook ‘de lift’ is een voorbeeld dat echt iedereen noemt. "Vandaar dat de liftleveranciers hun software razendsnel op orde hadden. Ze waren de negatieve publiciteit echt zat. Dus met liften zit het in het jaar 2000 wel goed. Toch willen we zelfs van deze leveranciers nog graag even een en ander zwart op wit…"
Heeft men zich ingesteld op de mogelijkheid dat gedurende langere tijd de stroom uitvalt?
"Elk ziekenhuis heeft natuurlijk een noodaggregaat", zegt Distelbrink. "Maar de vraag is of het ook daadwerkelijk opstart. En dan: hoe lang houdt hij het vol. Hoeveel olie is er op voorraad, en is de toelevering daarvan wel gegarandeerd? Wie gaat al die dingen checken? Een denkfout die veel wordt gemaakt, is: ‘We gaan gewoon kijken of we een dag zonder goed functionerende apparatuur kunnen’. Nee, je moet juist kijken of je eigenlijk wel in staat bent, alles binnen die ene dag te repareren, indien zich een calamiteit voordoet."
Er wordt gewerkt aan testomgevingen waardoor de mogelijke effecten duidelijk worden van verkeerde datumveldjes op Nieuwjaarsdag 2000 op het totale ziekenhuisnetwerk. "Ach", verzucht Distelbrink, "de tijd is kort. Onze prioriteit is: de patiëntenzorg garanderen. Dat kunnen we ook."
Arm en rijk
Nu de concrete gevolgen nog diffuus zijn, is de overheid terughoudend met geldelijke steun. Het adagium in Den Haag luidt: als we eenmaal geld gaan geven, is het hek van de dam.
Jaap Martens (Streekziekenhuis Meppel) heeft daar begrip voor. "Als we het geld nu zouden krijgen, zou het misschien opgaan aan andere dingen." Anderzijds vreest hij de gevolgen. "Door onze aansprakelijkheid zijn we verplicht, enorm veel uitzoek-werk te doen: een grote inspanning in mensuren.
We hebben als streekziekenhuis maar een klein automatiseringsteam van vijf man. We hebben de handen altijd al vol. Maar de patiënt mag ervan uitgaan dat alles gewoon doordraait."
Martens weet nog niet hoe hij de herprogrammeurs moet betalen. "Voor een werkdag van acht uur ben ik per persoon 1600 gulden kwijt. In de ziekenzorg krijg je pas geld als je achteraf hebt aangetoond wat het heeft gekost.
Financiering vooraf zie je nergens. Automatisering is geen directe zorg voor een ziekenhuis. Maar het moet toch uit de totale exploitatie komen. Minder geld aan verpleging uitgeven? Ja, dat kan dus niet."
Distelbrink van het ‘Sint Antonius’ in Nieuwegein zit in een iets comfortabeler positie. "Er zijn nu eenmaal ziekenhuizen die meer mogelijkheden hebben dan andere. De kleine moeten keuzes maken, maar de grote ook! Het klinkt misschien ontzettend onaardig, maar de einddatum is onafwendbaar.
Op Oudejaarsnacht 1999 moet je echt klaar zijn. Anders heb je het fout gedaan. Dat is ook zo gek: de termijn van dit project staat vast. Daar valt niet aan te tornen. Op die dag, dat uur, die minuut, loopt het af. Wat armlastige ziekenhuizen betreft: de cursussen van MPZ zijn gratis, daar kan iedereen naartoe gaan."
De ziekenhuizen zullen hun schoonmaakoperaties dus moeten bekostigen uit bestaande budgetten. Vooral kleinere (streek-) ziekenhuizen hebben daar moeite mee. Ze kampen nu al met personeelskrapte. De noodzakelijke millennium-aanpak zorgt voor een tweedeling tussen rijke en arme ziekenhuizen.
Verzekeraars in opstand
Een andere speler op het veld van de gezondheidszorg is de schadeverzekeraar. Elsinga (MPZ): "Het nieuwste is nu, dat de grote maatschappijen Centranet, Medirisk en Nationale Nederlanden liever geen millenniumschade willen dekken.
‘Millenniumgevoeligheid’ wordt dan een uitsluitingsgrond in de polisvoorwaarden. Dat lijkt me een paniekreactie, een beetje een vlucht. Laten we eerst maar wachten tot we een half jaar verder zijn, en we meer inzicht hebben in de omvang van het probleem – dan wil ik deze discussie met hen wel aangaan! Ze vergeten dat ziekenhuizen zich van nature risicomijdend gedragen. Denk aan de eigen schoonmaakacties van dit moment. Volgens mij worden daardoor talloze risico’s juist geringer. Dus dan heb ik wel een vraagje: gaan onze schadeverzekeraars dan ook de premies omlaag gooien, in plaats van omhoog…?"
De Verzekeringskamer stelde eind april voor een millennium-noodfonds op te richten, te sponsoren door de overheid, het bedrijfsleven en de verzekeraars zelf. Het Verbond van Verzekeraars en de Verzekeringskamer praten momenteel over het met terugwerkende kracht clausuleren van bestaande polissen. In extremis kan zelfs het hele millenniumprobleem uitsluitingsgrond worden. De eerste reacties van Consumenten-bond, Economische Zaken en VNO/NCW waren negatief.
Schrikbarend veel ondernemingen nemen het probleem van de foute datumveldjes nog steeds niet serieus, bleek vorig jaar uit PA-onderzoek in Nederland. Een minderheid van bedrijven was juist – het andere uiterste – volledig doordrongen van de ernst van de situatie. Gaat ongeloof de economie langdurig beschadigen? ‘Mijn volk gaat verloren omdat het geen kennis heeft’, meldt de Bijbel al in de Spreuken van koning Salomo.
De bijbel van de Nederlandse ziekenhuizen is momenteel het rapport van PA Consulting, ‘Pilotrapportage Y2K’. De ziekenhuisbranche heeft zijn scepsis laten varen, en voert nu in hoog tempo de in het rapport aanbevolen stappenplannen en matrixen uit.
Lichtpuntjes in de processie
Donkere wolken mogen zich samenpakken voor het millennium-onweer, Distelbrink ziet ook ‘lichtpuntjes’:
"Ach, er zit ook winst in zo’n groot project. Mijn stelling is: bij een kwaliteitsproject heb je altijd winst. Denk aan het vervroegd vervangen van software of apparatuur, dat kan soms goedkoper zijn dan alles ombouwen vanwege de millennium-dreiging. Plus dat je in één klap een heel goede inventarisatie maakt van wat je hebt aan programmatuur en apparatuur."
Maar, beaamt hij, het blijft natuurlijk een processie van Echternach: twee stappen vooruit, en een achteruit.
"De heer Huizinga van KLM-automatisering heeft terecht gezegd dat dit een project is zonder eigen ‘vliegwielfunctie’. Het blijft niet vanzelf doorgaan. Je moet een constante inspanning leveren om je doel te bereiken. Het is vaak niet interessant of leuk genoeg."In rapportjargon is sprake van een ‘groot afbreukrisico’.
Ook Elsinga houdt de moed erin en ziet ‘lichtpuntjes’. "We hebben tot nu toe geen enkel object aangetroffen in ziekenhuizen, dat onbestendig is in relatie tot de directe patiëntenzorg. Dat is toch een grote geruststelling! Kritieke apparatuur blijkt tot op heden millennium-proof. Zonder uitzonderingen. En we wachten nog op de eerste meldingen van ‘onduidelijke’ apparaten."
Knagende twijfel
Aan hem knaagt wel de twijfel over enkele technische aspecten: "Lossen we het millenniumprobleem eigenlijk wel echt op? Neem nou dit voorbeeld uit de praktijk: een grote leverancier van ziekenhuis-informatiesystemen heeft twintig applicaties aangepast, en 38 niet. Die 38 leveren functioneel geen problemen op, zegt men daar. Maar technisch weet je dan niet of het millennium-bug in die 38 applicaties echt is veranderd. Ik ben bang dat we teveel genoegen nemen met dit soort korte-termijnoplossingen. Want o wee, als je een andere functionaliteit gaat toepassen. Stel, je hebt je bestanden opgeslagen met twee cijfers, een technische oplossing waar je zelf geen last van hebt. Maar bij uitwisseling van gegevens met een aanpalende organisatie – die keurig millennium-proof is! – worden je gegevens niet geaccepteerd.
Alle kans dat dan jouw organisatie naar die ander wijst, zo van: wij hebben er alles aan gedaan, wij zijn millennium-proof, en die ander niet! Dan staat de wereld dus op zijn kop."
Elsinga hoopt dat er internationale standaards komen over de datumfunctie en de cijfervolgorde. Zodat in ieder geval helder is of met ‘020194’ 2 januari 1994 of 1 februari 1994 wordt bedoeld. Om van alle andere varianten nog maar te zwijgen.
De ware omvang van het millenniumprobleem kennen we niet, moet ook Elsinga toegeven. "Het is een risico-reductie-scenario.
Stel dat er veel energie in wordt gestoken, en er valt geen enkele dode. Dan zegt iedereen: wat een kouwe drukte was dat zeg, met dat millenniumprobleem. Maar valt er daarentegen zelfs maar een enkel dodelijk slachtoffer, dan zegt iedereen: je hebt het niet goed gedaan, het was erger dan we dachten."
Eigenlijk staat maar een ding vast, zegt hij, en dat is: aandelen IT worden steeds interessanter om te kopen.
En om vlak voor het jaar 2000 weer te verkopen, natuurlijk.
Hilbrand Rozema,
freelance medewerker Computable